«Түрмеде ешқандай "Жаңа Қазақстанның" ізі де жоқ». Тергеу изоляторындағы Жанболат Мамай — қаңтар наразылықтары, билік үрейі мен тұйық шеңбер жайлы

Іс және сотты күту

― Сізге тағылған айыптар жайлы не айта аласыз?

― Мен оларды саяси негізделген деп санаймын. Біріншіден, тағылған айыптар бойынша қамауға алмайды. Бұл орташа ауырлықтағы қылмыс және тиісінше қылмыстық құқықбұзушылық болып табылады.

Екіншіден, тергеу барысында менің тағылған айыптарға ешқандай қатысым жоқ екендігін көрсететін көптеген дәлелдер келтірілді. Мен жалған қауесеттер таратқан жоқпын. Кез келген адам менің әлеуметтік желілердегі парақшаларымды ашып, азаматтардың өздерінің проблемалық несиелері бойынша Қаржы нарығын реттеу жөніндегі Агенттікке солардың қабылдаған бағдарламасы бойынша қалай жүгіне алатыны жайлы егжей-тегжейлі түсіндірме жазғаныма көз жеткізе алады. Былайша айтқанда, адамдар солай жасады да. Мұның несі қылмыс? < … > Бірақ азаматтардың мәселелерін шешудің орнына, билік үйреншікті жолмен жүруді шешті: яғни мәселені үнсіз қалдырды.

Үшіншіден, егер бұл істің саяси астары болмаса, мен қазір бір ғана заңды себеппен темір тордың ар жағында отырмас едім: рақымшылыққа ілінер едім. Алайда маған оған да мүмкіндік берер емес. Қамауда өткен осы үш ай ішінде тергеушілер маған бірнеше рет келіп, келген сайын кінәні күштеп мойындатуға тырысты. Менің ісімді тергеуші Литвиненко бастапқыда кінәні камера алдында мойындауды өтінді. Мен қандай «кінәні» мойындауым керек?

Егер қылмыс болмаса, мен неге «кінәлі» болуым керек? Әрине, мен бас тарттым. Содан кейін ол менің адвокатыма қоңырау шалып, бос параққа «мойындаймын» деген сөзді ғана жазып, қол қоюымды сұрады. Бұл жағдайда олар мені түрмеден шығарамыз деп уәде берді. Одан да бас тарттым. Билікке ол не үшін қажет? Мені басынып, осы материалдардың барлығын әлеуметтік желіге жариялау үшін. Бірақ билік өкілдері менің ешқандай «мойындауға» бармайтынымды және «өкініш хаттарына» қол қоймайтынымды білуі және түсінуі тиіс. Бұл фактілер, менің ойымша, қылмыстық қудалаудың саяси астарлылығын айқын көрсетеді.

― Не себепті сізді тура қаңтар оқиғаларынан кейін қамауға алу туралы шешім қабылданды деп ойлайсыз?

― Бұл биліктің жаппай наразылықтар қайталанады деген қорқынышына байланысты. Қаңтар оқиғаларына дейін билік бәрі арнайы құрылымдардың бақылауында деп санап, ешқандай жаппай көтерілу болмайтынына, жағдай толығымен солардың бақылауында екендігіне сенді. Сондықтан да олар мені түрмеге жапқан жоқ. Менің әріптестерімді 10-15 күнге қамап, ал маған тиіспеу сценарийі оларға тіпті тиімді болды. Содан кейін билік өкілдерінің өзі: Мамай билікшіл, басқалар қамалып жатқанда, оған тимегенін қараңыздар, — деген қауесет таратқан. Алайда 4 қаңтарда бізді бейбіт шерудің алдыңғы қатарынан көріп, халықтың қолдауына ие болғанымызға көз жеткізген кезде олар қорқа бастады.

Режим беделімізді түсіру мақсатындағы шаралар мен лас әдістер бізге қарсы жұмыс істемейтініне көз жеткізді. Сондықтан олар радикалды әдіске баруды шешті: қамау. Олардың қолдарынан басқа ештеңе келмейді. Олар адамды түрмеге отырғызса, проблема өздігінен жойылып, мәселе жабылады деп ойлайды. Бірақ қаңтар оқиғалары көрсеткендей, бұл қате жол. Халық наразылығы бұнымен шектелмейді. Саяси өзгерістерсіз, мемлекетке түбегейлі өзгерістер енгізілмей қаралы қаңтардың қайталану қаупі әрқашан болады.

― 20 қаңтарда сіз де қаңтар оқиғасынан кейін басталған жаппай тәртіпсіздік ісі бойынша жауап алуға шақырылдыңыз. Бірақ бұл бап бойынша сізге ешқандай айып тағылған жоқ. Бұл немен байланысты деп ойлайсыз?

― Қазіргі уақытта [жаппай тәртіпсіздік ісі бойынша] мен қорғаныс құқығы бар куәгер болып табыламын. Одан күдіктіге өту бір адым ғана. Тергеу изоляторында мені осы іс бойынша тергеуден өткізді. Егжей-тегжейлі жауап алды. Әсіресе, оларды 4 қаңтардағы «Алматы Арена» жанында өткен митингіде сөйлеген сөздерім қызықтырды.

Жасыратыным жоқ, мен әрқашан өз пікірімді ашық айтатынмын. Тергеу барысында да сол жайлы айттым. Билік бұнымен тежелмей Демпартияның барлық белсенділерінен, менімен қандай да бір байланысы бар адамдардың бәрінен, тіпті қаралы қаңтар кезінде менен сұхбат беруді өтініп хабарласқан — «Азаттық» радиосының журналисті Аян Қалмұратқа дейін жауап алды.

Біле білсем, мен 4-5 қаңтарда қоңырау шалысқан аймақтардағы белсенділерден де жауап алынды. Тіпті белсенділеріміздің бірінің жұбайынан жауап алған. Бұған қоса ол прокуратураға барудан бас тартқан кезде, екі тергеуші оның үйіне келіп, сол жерде жауап алды. Менің жұбайымның маған қарсы қылмыстық іс аясында куәлік беруден бас тартқанына қарамастан одан да жауап алуға тырысты.

Егер заң шеңберінде қарайтын болсақ, жаппай тәртіпсіздіктер ісі бойынша маған тағылар кінә жоқ. Біз ешқашан зорлық-зомбылыққа, бүлік шығаруға шақырған емеспіз. 4 қаңтар күнгі бейбіт митинг кезінде мен ешкімге қарсы күш көрсетпеуге шақырдым. Бұл бейнелердің бәрі әлеуметтік желілерде бар. <…>

Әлбетте, қазір билік [мені] жаппай тәртіпсіздіктер бойынша айыптау керек пе және бұл жағдайда Батыс алдындағы беделі қандай шығынға ұшырайтыны туралы ойлануда. Көпшілік үшін бұл биліктің адекваттылық деңгейінің белгілі бір көрсеткіші болып табылады.

― Сізді қаңтар оқиғаларынан кейін Демпартия жақтастарының саны едәуір арта түскендіктен қамауға алды деген пікір бар. Бұл қаншалықты шындыққа жанасады?

― Негізі менің қамалуым сонымен байланысты. Бізден басқа бірде-бір қоғам қайраткері немесе оппозициялық ұйым 4 қаңтар күні бейбіт митингіге шығуға шақырған емес. Бейбіт шерулер басталған кезде алаңдарда бірде-бір оппозиция жетекшісі болған жоқ.

Бұл жоққа шығаруға болмайтын факті. Оның нақты себебін және немен байланысты екенін білмеймін, бірақ бұл факті. Бейбіт наразылықтардың алдыңғы шебінде тек Демпартия болды. Егер билік арандатушылық жасап, 4 қаңтар күні «Алматы Арена» маңындағы бейбіт демонстранттарды қумаса, қайғылы оқиғалардың алдын алуға болар еді деп ойлаймын.

Ал Назарбаев билігі не істеді? Олардың бізді «Алматы Арена» маңында ұстап, ұрып-соға бастағаны керісінше наразылық білдірушілер санының одан әрі артуына алып келді. Сондықтан мен қаңтар оқиғалары мен менің қазіргі қамауға алынуым тікелей байланысты деп ойлаймын.

Бұл бейбіт шерулерде үнсіз қалмағанымыз үшін биліктің кегі. «Бейбіт» деп айтып отырғаным, 5-6 қаңтарда Алматыда Назарбаевшыл күштер ұйымдастырған бүліктер мен арандатушылықтарға біздің еш қатысымыз жоқ. Бүліктің артында Назарбаевтың отбасымен тікелей байланысы бар ұйымдасқан қылмыстық топтар тұрғанын қайталап айтқым келеді. Халықтың бұған қатысы жоқ.

— Сіздің тергеу изоляторында ұсталу мерзіміңіз бірнеше рет ұзартылды. Неліктен сізді үй қамаққа ауыстырудың немесе қаладан шықпау туралы қолхатпен жіберудің орнына әлі де тергеу изоляторында ұстап отыр деп ойлайсыз?

— Себебі, бұл іс әу бастан саяси негізделген сипатқа ие. Билік Сталиннің ежелгі принципін басшылыққа алады: «Адам болса, бап та табылады». Міне, маған бап тапты. Егер табылған болса, неге жіберсін? Сол үшін «іс» қозғаған жоқ қой. Олардың мақсаты — мені қоғамнан оқшаулау, азаматтық белсенділігім үшін жазалау, көпшілік алдында сөйлеуге мүмкіндік бермеу. Мұны қайда жасауға болады? Тергеу изоляторында.

― Сіздің немесе адвокатыңыздың істің қашан сотқа берілетіні жайлы болжамдарыңыз бар ма?

— Адвокаттар іс бойынша жұмыс жасауда. Біз көптеген шағымдар мен арыздар жаздық, алайда оларды қараудан бас тартты. Мен биліктің бір күлкілі аргументтерін келтіре аламын. Алматы ПД рақымшылық алу туралы өтінішхатты қанағаттандырудан бас тартқаннан кейін, адвокат қала прокуратурасына шағым жазды. Тергеушілер қанағаттандырудан бас тартуын менің «кінәмді мойындамағаныммен» байланыстырған. ҚІЖК-де кінәнің мойындалған/мойындалмағаны рақымшылық жасау мәселесінде қарастырылмайтындықтан біз оған да шағым бердік.

Прокурорлар не жазады дейсіз? Олар біздің дәлелдерімізді растап отыр. Бірақ олар біздің бетімізді қайтаруда. Неліктен? Бар айтатындары: сіз рақымшылық алу мерзімін өткізіп алдыңыз дейді. Жақсы. Біз сотқа шағымдандық. Сот: «Ия, сіздердікі дұрыс, кінәні мойындамауға еркіңіз бар, мерзімнен кешіккен жоқсыздар, бірақ шағымдарыңызды қарастырмаймыз» дейді. Мұндай жауапқа қалай қарайсыздар? Міне осылайша сот барысының басталуын күтіп отырмыз.

― Сот барысынан не күтесіз?

— Оппозициялық жұмыс барысында мен ондаған сот процестерінен өттім. Оның ішінде қылмыстық та, әкімшілік те, азаматтық та болған. Мен соттың істі егжей-тегжейіне дейін зерттеп, тәуелсіз шешім қабылдағанын ешқашан көрген емеспін. Біздегі соттар бос нәрсе. Айтарлықтай сот жүйесі де бізде жоқ. Жоғарыдан түскен шешімдерді заңдастыратын мантия киінген нотариустар ғана бар.

Сот шешімдерінің бәрі, әсіресе саяси тапсырысы барлары — елтаңбалы қағазға басылған бассыздық. Ең сорақысы, мұның бәрі «Қазақстан Республикасының атынан» шығарылатыны. Менің ісім бойынша үкімді сот емес, Ақорда шығаратынына нық сенімдімін. Сол жақта қандай шешім қабылданса, үкімге де сол басылады.

Тергеу изоляторындағы жағдай жайлы

― Бұл сізге қарсы қозғалған қылмыстық істер аясындағы үшінші рет қамалуыңыз. Қазіргі кездегі қамауға алу шарттары 2012 және 2017 жылдардан қаншалықты ерекшеленеді?

― Шынымды айтсам 2012, 2017 жылдармен салыстырғанда асып бара жатқан айырмашылықты байқамадым. Сол баяғы камералар, сәкі. Бірақ қазір кейбір камераларда теледидарлар пайда болды. Бұл, әрине, жаман емес. Менің камерамдағы теледидар қандай да болмасын жаңалықтардан хабардар болуға көмектеседі. Бостандықта теледидарды мүлдем көрмейтінмін. Мұнда көріге тура келеді. Әрине, қазақстандық ТВ-контентінің сапасы адам шошырлық. Оны түрмеде отырып, басқа көретін ештеңе болмаған кезде ғана қарауға болады.

Тағы бір айырмашылық — түрмеде керек-жарағыңа тапсырыс беруге болатын дүкен пайда болды. Сонымен қатар бостандықтағы жақындарыңыз немесе достарыңыз түрмеге азық-түлік тапсырыс бере алатын сайт бар. Енді азық-түлік беру үшін мұнда келудің қажеті жоқ. Оны сайт немесе дүкендегі шотыңызды толтыру арқылы жасай аласың. Басқасының бәрі бұрынғыша. Түрмеде «Жаңа Қазақстан» деген ұғым жоқ.

― Тергеу изоляторларының қызметкерлері сізге қалай қарайды? «Саяси» тұтқындалғандар мен қарапайым бап бойынша өтетіндерге бірдей қарайды ма?

― Мен саяси тұтқын болғандықтан, әрине, көзқарас басқаша. Оның «ерекшелігі» менің «бақылауда» отыруымда. Ол қызметкерлердің менімен сыпайы сөйлесуінен және мүмкін, теледидары бар камераға түсуімнен байқалады. Басқа айырмашылықтар жоқ.

Алайда мен «бақылауда» болудың теріс «тәжірибесімен» де таныспын. Бұл 2017 жылы болған. Ол кезде мені бірнеше күнге «пресс-хата» жауып тастап, кінәмді «мойындатуға» тырысты. Құқық қорғаушылар мен қалың жұртшылықтың араласуының арқасында мені басқа камераға ауыстырды. Бірақ ол жерде де әртүрлі тыңшыларды жіберіп тыныш қалдырмады. Қазір ондай ештеңе жоқ.

― Сіздің күн тәртібіңіз қандай? Уақытты өткізуге не көмектеседі?

― Күн тәртібім мынадай: таңғы алтыда оянамын, таңғы ас ішіп алып, «бес минуттықты» күтемін. Оның не екенін қазір айтып беремін.

«Бес минуттық» — адвокаттар мен қоғамдық қорғаушылармен өткізілетін кездесу. Елде шын мәнінде не болып жатқандығы туралы ақпаратты солардан аласыз. Ары қарай — түскі ас және кітап оқу. Нарды ойнаймыз. Теледидардан фильмдер көреміз. Түрмедегі күндерді тұйық шеңбер деп сипаттауға болады. Барлық күндер бір-біріне ұқсас. Бір жұтым таза ауа мен дүние есігі — сол туыстарың мен қорғаушылармен кездесетін бес минут қана.

Кітап оқу қатты көмектеседі. Соңғы уақытта бостандықта кітап оқуға уақыт жетпейтін. Мұнда оның есесін әбден қайтарып жатырмын.

― Қаңтар оқиғалары кезінде сіз зардап шегіп, Қырғызстанға емделуге баруға тырыстыңыз, бірақ сізге бұған жол берілмеді. Қазір денсаулығыңыз қалай?

― Жағдайым жақсы. Иә, қаңтар оқиғалары кезінде басымнан жарақат алып, миым шайқалған. Бірақ қазір ол мазаламайтын сияқты.

― Сіз үшін қамаудағы ең қиын нәрсе?

― Отбасымды сағындым. Ата-анамды, балаларымды, жұбайым мен жақындарымды. Достарым мен жақтастарымды да қатты көргім келеді. Осы мүмкіндікті пайдалана отырып, Демпартиядағы жақтастарыма, саяси тұтқындардың бостандығы үшін күресіп жатқан барлық белсенді адамдарға шын жүректен алғыс айтқым келеді.

― Қамауда отырған адамдардың бірімен танысып не достасып үлгердіңіз ба? Олар қандай адамдар?

― Иә, бұл жағынан менің жолым болды. Қазір көп бөліспей-ақ қояйын, шыққан соң айтармын. Бірақ бостандықта көп нәрсеге қол жеткізген өте ақылды және талантты адамдармен танысқанымды айта аламын.

― Сізбен бірге камерада қанша адам отыр? Олардың арасында қаңтардағы митингілер бойынша істі болғандар бар ма?

― Біз төртеуміз. Менімен бірге жоғары білімді, зиялы адамдар отыр. Түрмеде оларды көріп тұратыныма қарамастан, менің камерамда қаңтардағы оқиғалар бойынша отырған ешкім жоқ. Тәртіпсіздіктер туралы бап тағылған белсенді Дархан Валиевті кездестірдім. Ұқсас іс бойынша өтіп жатқан тағы бірнеше жігіттерді білемін. Олардың тезірек босатылуын тілеймін.

― Отбасыңызбен байланысқа шығуға мүмкіндігіңіз бар ма?

― Жұбайым қоғамдық қорғаушы мәртебесіне ие. Сондықтан біз жиі көрісеміз. Бір рет менімен кездесуге келген әкеммен көрістім. Біз үшін қиын кезеңде отбасыма көмектескендердің барлығына рахмет. Мен мұны ешқашан ұмытпаймын.

― Қамауда бола отырып, әлемдегі, елде болып жатқан жаңалықтардан хабардарсыз ба?

― Бәрін болмаса да ең маңызды оқиғалар туралы әрине білемін. Маған басылған жаңалықтарды береді, газет оқимын, теледидардан жаңалықтар көремін. Әсіресе Украина айналасында болып жатқа нәрселерді бақылап отырамын. Бұл біздің елге тікелей әсерін тигізеді. Украинадағы соғыс қорытындысы Қазақстанға ықпал етеді. Экономикалық жағынан да, саяси жағынан да.

― Сіз Конституциядағы өзгерістер жөніндегі референдум және ол жерден Назарбаевтың ерекше мәртебесінің алынғаны туралы естідіңіз бе?

― Иә, әрине естідім. Менің ойымша, жаңа Конституция қабылдануы керек. Онда Назарбаевтың рөлі туралы қандай да бір сөздің болуы мүмкін емес. Диктаторлардың орны Конституцияда емес, қоқыс жәшігінде болуы керек.

[Референдумға] дайындық жүріп жатыр. Тергеу изоляторында да дауыс беруге арналған учаске ұйымдастырылады. Сотталмаған болғандықтан менің әлі де дауыс беру құқығым бар.

Партия туралы

― Сіз қамауға алынғалы бері Қазақстанның демократиялық партиясы көшбасшысыз қалды. Сіздің ойыңызша, бұл оның қызметіне қалай әсер етеді?

― Мен бұл тұжырыммен келіспеймін. Демпартияда ұйымның идеяларын алға тарта алатын көптеген жетекшілер бар. Олар жаңа қолдаушыларды жинап, пикеттер, митингілер өткізеді, эфирлер түсіреді.

Әрине менің қамауға алынуыма байланысты олардың жұмыстары көбейе түсті. Алайда саяси тұтқындарды босату мақсатында науқандар өткізіліп, халықаралық ұйымдармен байланыс орнатылуда. Біздің қолдаушыларымыз көбейіп келеді. Бұған дейін бізге сенбей, биліктің насихатына ергендер күмәнді ойларын шетке ысырды.

Олар бұрын не деуші еді? «Мамай билікті жақтайтындықтан оны ешкім қамауға алмайды». <…> Енді бәрінің шындыққа көзі жетті. Бұл өте қуантады.

― Енді партияны басқарудың бар ауыртпашылығы сіздің әйеліңіз Инга Иманбай мен жақын серіктестеріңіздің бірі Абзал Достиярованың иығына түсті ме?

― Инга адам құқықтары жөніндегі қазақстандық бюрода журналист болып жұмыс жасайды. Абзал — партиямыздың көшбасшыларының бірі. Оның басқа да көрнекті мүшелері бар. Көптеген адамдар Аружан Дүйсебаеваны митингтердегі сөйлеген сөздерінің арқасында таниды. Ырысбек Тоқтасын бар. Нұрбол Бәйтереков, Гүлнар Мирмаметова, Теміртас Нағиметуллиев, Дәурен Достияров және тағы басқалар. Олардың әрқайсысы — Демпартияның жетекшілерінің бірі.

― Сіз жоқ кездегі Демократиялық партияның қызметін қалай бағалайсыз?

― Демпартия белсенділігін бәсеңдеткен жоқ. Біз ақпараттық алаңнан жоғалған жоқпыз, кездесулер өткіземіз. «Саяси партиялар» туралы Заңға өзгерістер енгізілгеннен кейін міндетті түрде партияны тіркеуге барамыз.

― 7 мамырда сіздің жақтастарыңыздың митингі қалай өткені жайлы естідіңіз ба?

― Иә, митинг туралы оқыдым да, естідім де. Тұтқындаулар митингке дейін де өткен. Бұл нені көрсетеді? Олардың бізден қорқатынын көрсетеді. Олардың төмен түскендігі сонша, менің жұбайымды қамауға алды. Күшіне сенімді, мықты билік мұндай әрекетке бармас еді. Сонымен қоймай [бұл билік] саяси реформаларды жариялап жатыр. Бірақ бұл шындық болуы мүмкін ба? Егер сіз реформаларға барғыңыз келсе, неге бейбіт митингілерден қорқасыз?

Аударған: Дана Тұрғынбай